Ova će godina u smislu filmske produkcije, distribucije i festivalskog života filmova, biti upamćena kao jedna od najtežih u istoriji, možda čak i kao godina pomora. Posebno se to odrazilo na festivalski ciklus koji se morao nositi s otkazivanjem, pomeranjem termina, smanjivanjem obima te prelaskom na kompletno virtuelne ili hibridne oblike prikazivanja filmskog sadržaja koji je, pak, dolazio iz nešto manjeg bazena usled rupa nastalih u produkciji i distribuciji. Festivali koji su svim poteškoćama uprkos održani u živoj ili makar hibridnoj varijanti, dakle pred kakvom-takvom publikom spremnom na maske i socijalno distanciranje, zaslužuju skoro pa herojski status. Jedan od njih je i zagrebački Subversive Film Festival (28.11. – 15.12.), pomeren sa standardnog prolećnog termina na, ispostaviće se, epidemiološki dosta nepovoljniji pozno-jesenji.
Industrija dokumentarnog filma bolje je podnela novonastale pandemijske uvete od igranofilmske. Razloga je više, a neki od njih spadaju u specifičnosti dokumentarne produkcije poput manjih budžeta i filmskih ekipa, te dužeg trajanja svake od produkcijskih faza. Drugi razlog je fleksibilnost u smislu distribucije i festivalskog života. Naime, dokumentarci su sami po sebi relativno redak gost u kino-dvoranama (doku-kina su ipak izuzetak od pravila, kao i dokumentarci usmereni na zadovoljavanje potreba publike na igranofilmski način), pa su stoga prijemčiviji televiziji i streaming platformama. Sve ovo prepoznali su i specijalizirani dokumentarni festivali čija je tranzicija na internetske platforme bila brža i uglađenija. S tim u vezi, dokumentarni program ovogodišnjeg Subversive Film Festivala bio je aktuelniji, jači nego igrani.
Počnimo sa pobednikom dokumentarne konkurencije, filmom “Space Dogs” (2019 | ★★★ i 1/2) austrijsko-nemačkog autorskog dvojca Else Kremser i Levina Petera, premijerno prikazanim prošle godine u Locarnu, odakle je krenuo na uglednu festivalsku turneju (DOK Leipzig, Viennale, Mar del Plata i brojni drugi), najpre u fizičkom, kasnije i u virtuelnom obliku. Naslov filma zapravo je poetska igra rečima, vezana za legendu o prvom psu u svemiru, Lajki. Ova kujica pokupljena s moskovskih ulica, nakon nesrećnog puta u svemir zaslužila je status nacionalnog heroja. U sukcesivno izmenjujućim intervalima, dokumentarac prati današnje moskovske ulične pse kroz novosnimljeni materijal, te sudbine drugih sovjetskih svemirskih pasa koji su se, za razliku od Lajke, sa svojih putovanja vratili kroz arhivske snimke. Ta dva tipa materijala poetskom naracijom povezuje ruski glumac Aleksej Serebrjakov. Poveznice su zapravo u velikoj meri labave i od gledaoca zahtevaju ponešto mentalne gimnastike, pa ni konačni proizvod nije savršeno ujednačen iako je “Space Dogs” zapravo dosta dojmljiv dokumentarac, i to u opservacijskom delu više negoli u arhivskom.
Jedno od dva Posebna priznanja 13. Subversive Film Festivala dobio je film “Dobro došli u Čečeniju” / “Welcome to Chechnya” (2020 | ★★★★) u režiji američkog reditelja Davida Francea. Reč je o potresnom dokumentarcu koji govori o položaju seksualnih manjina u naslovnoj ruskoj republici. Svetsku javnost zaprepastila je vest da u Čečeniji postoje koncentracioni logori za gej populaciju, sve uz odobrenje lokalnog diktatora Ramazana Kadirova i prećutnu podršku Moskve. U svom dokumentarcu France prati nekoliko ugroženih osoba istopolne seksualne orijentacije i napore aktivista kanadske nevladine organizacije da ih preko sistema sigurnih kuća u Moskvi prebace na sigurno. Posebno mučni su u film savršeno inkorporirani amaterski snimci mučenja, maltretiranja i preodgoja uhvaćenih gejeva i lezbejki koje sporovode sami dobri građani, koji film premijerno prikazan ove godine na Berlinaleu čini neprijatnim, ali potresnim i otrežnjujućim gledalačkim iskustvom.
Drugi dobitnik Posebnog priznanja je film “Služiti druge” / “The Young Observant” / “L’apprendistato” (2019 | ★★★ i 1/2) Davidea Maldija iz Italije. Kako mu i samo ime govori, reč je o opservacijskom dokumentarcu smeštenom u okruženje elitne ugostiteljske škole internatskog tipa gde se dečake i mladiće uči kako služiti druge. Svaki komadić tamo stečenog znanja zapravo je deo vekovima starih rituala, dokaz da su tragovi klasnih podela, ako ne i samog feudalizma, i dalje prisutni u savremenom društvu, dok dečaci pokušavaju održati igrivost i duh u svojim slobodnim trenucima. Svojim filmom Maldi uspeva da pokaže svu rigidnost sistema na vrlo jednostavnom primeru.
Verovatno najzvučniji naslov dokumentarne konkurencije bio je film “Iradijacija” / “Irradiated” / “Irradiés” (2020. | ★★★★) kambodžansko-francuskog autora Rithyja Panha, do sada najpoznatijeg po svojim dokumentarnim, fikcijskim i hibridnim filmovima manje-više vezanima oko njegove lične, a i šire nacionalne traume života pod režimom Pola Pota i Crvenih Kmera. Kruna tog opusa svakako je “Slika koja nedostaje” / “The Missing Picture” / “L’image manquante” (2013), animirano-dokumentarni film s eksperimentalnim elementima. U smislu eksperimentalnosti, “Irradiated” svakako predstavlja još jedan korak napred, koristeći se slikom izuzetno šrikog formata 4:1, zapravo sačinjenoj od tri uža 4:3 ekrana na kojima ponekad ide različit materijal, ponekad isti, a ponekad se stapa u jednu jedinstvenu sliku. Eksperimenti te vrste nisu novi, čak su prilično učestali u formama video-art galerijskih instalacija, a na filmu se s njima poigravao još Abel Gance, čiji je četvorosatni “Napoleon” (1927) jedna od Panhovih referenci. U smislu sadržaja, Panh odlazi dalje u širinu, stvarajući zahtevan filozofski esej o prirodi ratova i destrukcije u prošlom stoleću, gde na Polja smrti otpada samo manji deo. Prisutni su tu i kolonijalni ratovi, onaj u Vijetnamu, kao i oba svetska, dok centralno mesto zauzimaju napadi nuklearnim bombama na Hirošimu i Nagasaki. Panh se uglavnom služi arhivskim dokumentarnim materijalom, ali ne ustručava se ni da upotrebi igrani, uz obilje referenci, što direktnih, što indirektnih, na autore francuskog Novog vala poput Godarda i Leve obale poput Resnaisa, čije filmove (“Hiroshima mon amour” i “Night and Fog”) obilato citira, kreirajući jedinstven filmski doživljaj.
U atraktivne naslove ovogodišnjeg Subversive Film Festivala može se ubrojati i “Epicentar” / “Epicentro” (2020. | ★★★) Huberta Saupera. Tirolski filmaš najpoznatiji je po oskarovskoj nominaciji za dokumentarac “Darwinova noćna mora” / “Darwin’s Nightmare” (2004) u kojem apostrofira toksični uticaj pohlepe na ekonomiju i ekologiju, služeći se primerom uvežene riblje vrste za komercijalnu eksploataciju. Svoj pohod protiv kapitalizma i kolonijalizma nastavio je i s filmom “Dolazimo u miru” / “We Come as Friends” (2014) baveći se čerupanjem Sudana i Južnog Sudana, kako od strane Amerikanaca, tako i od strane Kineza kao investitora. Sauper s “Epicentrom” pokušava da ode u epicentar imperijalnih ratova, a tačku oslonca nalazi u Američko-španjolskom ratu s prelaza vekova. Zanimljivo, ovo je prvi sukob te vrste u kojem je korišten medij filma u svrhu propagande. Kroz veći deo filma reditelj hoda ulicama Havane i pronalazi sagovornike i subjekte koji mu daju nefiltriranu sliku posledica ekonomskog kolapsa, ali i živosti duha pod pritiscima političke i ekonomske izolacije, pritom slučajno ili namerno zanemarujući činjenicu da su njegovi subjekti takođe žrtve propagande, samo drugačijeg ideološkog usmerenja. Sauperov film zanimljiv je iz ugla životnih kubanskih vinjetica, ali se iz njega može iščitati i ponešto kalkulacije prema zapadnoj publici iz redova salonske levice. Posebno je to primetno zbog upotrebe unuke Charlieja Chaplina – Oone Chaplin, više u svojstvu filmskog rekvizita nego potrebnog lika. Kalkulacija se očito isplatila, jer je film na Sundance Film Festivalu osvojio Veliku nagradu žirija u svetskoj dokumentarnoj konkurenciji. U tom smislu na “Epicentro” treba obratiti pažnju u predstojećoj sezoni nagrada.
Jedan od aspiranata na nagrade u predstojećoj sezoni je i film “Metamorfoza ptica” / “The Metamorphosis of Birds” / “A Metamorfose dos Pássaros” (2020. | ★★★ i 1/2) portugalijske rediteljke Catarine Vasconcelos, koji od premijere na Berlinaleu u novoj sekciji Encounters marljivo žanje nagrade po filmskim festivalima, uključujući i prizrenski Dokufest. Reč je o intimističkom filmu o žalovanju i povezivanju kroz žalovanje koje autorica doživljava sa svojim ocem nakon majčine smrti. Oslanjajući se na poetski realizam dodatno podvučen naracijom, te na elemente igranog filma poput rekonstrukcija, pa čak i na prodor fantazijskog ili mjuzikla, autorica nam izlaže intimistički, biografski i autobiografski esej o životu, smrti, protoku vremena, razumevanju i nerazumevanju. U pitanju je tip filma kojeg nije nužno razumeti i dokučiti, već mu se valja prepustiti i osetiti ga, iako postoji opasnost da u nekom trenutku postane suviše naporan i konzumirajući.
Slično važi i za film mlade čileanske autorice Karin Cuyul, “Priča o mojem imenu” / “The Story of My Name” / “Historia de mi nombre” (2019. | ★★★). Ona je, naime, svoje ime dobila po uhapšenoj i mučenoj ženi za vreme Pinochetove diktature, što je još jedna u nizu porodičnih tajni ili nerasvetljenih činjenica iz bliže prošlosti, u jednako tajnovitoj zemlji. Koristeći se snimcima iz porodične arhive, Cuyul kreće u prekopavanje porodične istorije, usput otkrivajući i tranziciju zemlje od trećesvetske diktature u zemlju demokratije i prosperiteta. Film doduše povremeno prati od suviše slobodnih asocijacija, zbog čega nije savršeno prijemčiv publici. No, daleko od toga da je reč o potpuno nekomunikativnom ostvarenju.
Njegova sušta suprotnost i verovatno najjasniji film festivala, britanski “White Riot” (2019. | ★★★ i 1/2) Rubike Shah za temu uzima sukobe na tamošnjoj javnoj sceni između muzičara, fanova i običnog naroda ujedinjenog u pokret Rock Against Racism te desičarskih političkih aktivista, njihovih marševa i protesta protiv imigranata. Naslov filma posuđen je od naziva pesme sastava The Clash koju su desničari, pre svega oni u skinheads pokretu, uzeli za svoju nezvaničnu himnu ne pokušavajući da shvate njenu poentu. “White Riot” može se okarakterisati kao klasični dokumentarni film u kojem se na vrlo jasan način spajaju intervjui s akterima događaja s kraja 70-ih, te arhivski dokumentarni materijal čiji je kvalitet prevashodno informativnog karaktera, ali koji na tom polju zalazi dovoljno duboko.
