Šetajući kroz Prizren, od jedne filmske projekcije do druge, pogled su Vašem autoru između ostalih stvari privukli i spomenici herojima nacije – gerila borcima. Ovaj nam tip novogradnje definitivno nije stran. Na prostorima nekadašnje Jugoslavije, uzduž i popreko, svuda niču spomenici koji slave dela heroja iz 1990-ih. Zajednička im je anahrona, kič estetika koja rekreira devetnaestovekovni romantizam. Svi su oni izrađeni od istog jeftinog materijala, s isključivim ciljem pokazivanja snage oružja. Isti ulaze u narative o nacijama koje su se konačno oslobodile, vratile same sebi, pa je nekako logično da centralno mesto u toj epskoj sagi pripadne muškarcu oslobodiocu.
Jučerašnja projekcija filma “Spomenik” (Kreativni sindikat, 2015.; ★★★★ i 1/2) hrvatskog reditelja Igora Grubića vratila nas je tim razmišljanjima, zahvaljujući autorovom odabiru spomenika sasvim drugačije namene i estetike. Reč je o spomenicima napravljenima u čast herojske, antifašističke borbe – NOB-a, koji su od početka bili arhitektonski udaljeni od strogo propagandne namene. Kako je sam Grubić primetio, u kratkom intervjuu priređenom za publiku nakon projekcije, ti spomenici nisu odgovarali ni postojećem dominantnom žanru socrealizma SSSR-a/zemalja Istočnog bloka.
U toj podeli snaga i interesnih zona, SFRJ je ostala u onoj nesvrstanoj, što je, između ostalog, pomoglo cvetanju raznovrsne, modernistički uzbudljive monumentalne gradnje, koju okvirno možemo smestiti u stil novog brutalizma. Film, takođe, predstavlja nemi komentar – naraciju preuzima kamera – na sistemsko i divljačko rušenje NOB spomenika u ratovima iz 1990-ih. Samo u Hrvatskoj je, primerice, srušeno njih oko tri hiljade.
Iz usta reditelja doznali smo i razloge izostavljanja voice-overa. Grubić je, naime, samim spomenicima, koji su postali nemi svedoci dokumentarca, želeo obezbediti prvenstvo. Takođe, umnogome je bio inspirisan i eksperimentalnim filmskim rodom, naročio Dzigom Vertovim, čiji je “Čovek s filmskom kamerom” poseban dragulj nemog filma, i to baš zahvaljući nekonvencionalno-revolucionarnoj upotrebi novih načina fokusiranja kamere i radikalne montaže.
Kadriranje spomenika iz raznih očuđujućih uglova i perspektiva ostavlja na momente utisak da se radi o potpunom izmeštanju u kakav naučno-fantastični ambijent. Konačno, “Spomenik” možemo promatrati kao omaž jednom vremenu koje je radikalno eksperimentisalo s umetnošću komemoracije, pokušavajući napraviti diskontinuitet s praksom epsko-herojskog, kvazi-realističkog slavljenja sećanja na rat. Ujedno, govorimo o proizvodu vremena koje je htelo, bar na polju umetnosti, dosegnuti nadnacionalno-internacionalnu utopiju, dok su se modernističke prakse ukazale kao prirodni saveznik ovih kosmopolitskih težnji.
Ono što smo dobili nakon oživljavanja nacionalističkih revizija istorije, jeste potpuna anti-modernost, usmerenost ka osvetničkom rušenju svake natruhe modernističke estetike i tragova zajedničke, socijalističke državnosti.
“The Illinois Parables”
Da je selekcija ovog festivala zaista sjajna pokazuje i način na koji se programski nadovezuju filmovi bliski i uporedivi po tematici i estetičkom pristupu, što gledaocu omogućuje produbljeno i obogaćeno šetanje tragom filmskih paralela. “The Illinois Parables” (Deborah Stratman, 2016.; ★★★★★) takođe rekreira potisnuta/nepoželjna mesta istorije. Film mapira masovne egzoduse iz prošlosti SAD-a – progone Čiroki indijanaca, mormona, Irokeza… – kao i rasizam ispoljavan naspram afroameričke zajednice, pod izgovorom borbe protiv crnačkog nacionalizma Crnih pantera.
Istorija je sabijena na geografski uzan prostor Ilinoisa, ali kako je i sama autorka naglasila nakon projekcije, ovaj lokalni fokus nije ekskluzivistički isključiv, već univerzalan. Kao tačke istorijske rekreacije – smeštene okvirno u jedanaest fragmenata/poglavlja – nisu poslužili samo arhivski snimci, niti beleženja tragova istorije kamerom s lica mesta, već i novinski naslovi koji se brzo smenjuju montirani na crnoj podlozi, zatim ulje na platnu, natpisi na spomenicima… Na konkretnom primeru brutalnog policijskog napada na crnačke nacionaliste, kojem svedočimo kroz pantomimičarsku rekreaciju artističke grupe, saznajemo o iskrivljavanju istorijskih činjenica i njihovom interpretiranju u skladu s trenutnim interesima pozicija moći.
Oba filma insistiraju na specifičnim audio-vizuelnim interakcijama. Dok “Spomenik” izgleda/zvuči kao akustički eksperiment, “The Illinois Parables” pristupa zvuku na slojevit način, često preklapajući zvučne efekte kako bi inscenirao polifonijsku složenost glasova-kreatora istorije.
