Zamislimo “Vodič za obalska utvrđenja” / “A Field Guide to Coastal Fortifications” (2023) Tijane Petrović drugim sredstvima: u galerijskom prostoru, na ekranima se nižu arhivski zapisi, po sredini prostorije izloženi su eksponati (šlem, uniforma, dvogled, dokumenta…), na zidovima fotografije utvrđenja u zalivu San Franciska, na panoima informativni tekst. Koračajući kroz takvu postavku, posetilac sâm kadrira i prostorno montira: počinje švenkom kako bi sagledao prostoriju i skicirao putanju, bočnim farom pregleda fotografije, kružnom kretnjom promatra zastakljene eksponate, naginje se za detalje.
Jedan od neizbežnih izazova esejističkih filmova oduvek je i bilo kustosiranje raznolike građe, pri čemu bi voice-over, u teorijskom štivu često navođen kao sama srž audiovizuelne esejistike, predstavljao (ne)posredovan glas autora-kustosa, dakle vodiča kroz građu slike i slike građe. Kada se takvom vodiču i doslovno pripiše atribut vodiča, kao što je to slučaj u kratkom metru Tijane Petrović – premijerno prikazanom na prestižnom Međunarodnom filmskom festivalu u Roterdamu i pobedniku srpskog takmičarskog programa ovogodišnjeg festivala Beldocs – dolazi se na korak od mise en abyme: vodič vodičem vodi (nijansa u engleskom naslovu pak ometa ovakvo tumačenje, ali i uvodi paradoks, budući da field guide/terenski vodič, ovde posvećen utvrđenjima, izvorno služi upoznavanju sa prirodnim svetom). Bilo kako bilo, u bioskopskoj sali, naš posetilac-prostorni-montažer gubi svoj galerijski privid slobode: zakucan je za sedište, okolnim mrakom upućen na platno, prepušten dvodimenzionalnoj slici i unapred pripremljenom montažnom sledu. Od filmovanja muzeja, preko muzealizacije filma, došli smo dakle na početnu tačku. Esejisti su odrešene ruke da pokuša (fr. essayer) da gledaoca uvuče u svoje izlaganje.
Čas odluke. Premda gledaočevi afiniteti i iskustvo sa datim filmskim izrazom nisu zanemarljivi, neretko će presuditi sâmo umeće autora, odnosno vladanje odgovarajućim stilemama, sadržajna i intonativna ubedljivost pripovedanja, sinegeničnost kadrova, ritam montaže i odabir nesvakidašnje teme i/ili materije. “Vodič za obalska utvrđenja” štiklira svih pet ponuđenih stavki (otud pet zvezdica koje nipošto ne treba tumačiti kao ocenu kvaliteta filma već, da izvrnemo stih o jugoslovenskoj arhitekturi u Lagosu još jednog regionalnog esejiste: “svaka stavka, jedna zvezda”). Film Tijane Petrović bavi se vojnim zdanjima u zalivu San Franciska, izgrađenim za potrebe odbrane ovog komada obale Pacifika i postepeno prepuštenim prirodnim elementima. Istorijski osvrt je sveden i uzdržan, informacije dozirane tako da provedu kroz različite faze odbrambenog pojasa te, u saigri sa slikama, nagoveste univerzalna stremljenja ovog vodiča: komentar na političnost pejzaža, njegov preobražaj pod uticajem militarističke aparature, spregu organskog i tehnološkog.
Samo kustosiranje zapravo je i najuspeliji aspekt filma: ni u jednom trenutku se ne spotičući, Petrović suvereno kroji svoj mozaik…
Osim što produbljuje užitak posmatranja impozantne obale, talasa, utvrđenja, flore i faune, zrnasta tekstura kadrova snimljenih na šesnaestomilimetarskoj traci skladno ih uvezuje i sa arhivskim zapisima. Ženski glas markantnog tembra (Molly Benson) održava neutralan, gotovo zvaničan ton. Petrović u pisanju pronicljivo zaobilazi metafore: reklo bi se, možda brzopleto, da su joj bliži Farocki i Benning nego Marker i Resnais (po tome se ovaj film i razlikuje od sve brojnijih eseja ili esejistički punktiranih filmova u regionu, naklonjenih melanholičnom i prenesenom). Poetsko je zanima samo u onoj meri u kojoj je struktura svakog eseja suštinski poetska, ali i u sinergiji sa mitološkim. Tako je jedan komad filma posvećen mitovima o stvaranju autohtonog stanovništva (između ostalog the Coyote-man, demijurgu sveta po verovanjima Miwok zajednice i čejenskom predanju o the eye-juggler kojotu), praćenim prikazom kojota i koničnih drvenih domova (takozvanih kotca), simbola trajnosti starosedelačke populacije uzurpirane masivnom utilitarističkom arhitekturom bunkera, ali i miroljubivog vanvremenskog postojanja spram neprestanog straha od neprijatelja, koji se u ovom slučaju, ironično, nikada nije pojavio.
Samo kustosiranje zapravo je i najuspeliji aspekt filma: ni u jednom trenutku se ne spotičući, Petrović suvereno kroji svoj mozaik, od posmatračkih kadrova pejzaža i arhitekture, iterativnog prikaza ruku sa belim rukavicama koje izlažu eksponate na postolju, detalja plana sadnje bilja oko bunkera, dnevničkih zapisa vojnika, prvih pokretnih slika zaliva zabeležnih 1902. od strane kompanije Thomasa Edisona, savremenih snimaka NASA-e, Google Earth vizualizacija… Vremenski slojevi prisutni u arhivskim zapisima odražavaju geološku slojevitost same obale. Kalifornijsko tlo erodira sporo, filmska traka znatno brže. Petrović kao da, bar usputno, sugeriše da se potonjoj može naći nova svrha (kroz reaproprijaciju arhive, ali i savremenom retro upotrebom 16mm filma), dok vojna tehnologija nepovratno zastareva. Najzad, postojan, na mahove strukturalistički, montažni ritam i brižljiva geosonična kulisa – od površinskih slojeva (istaknuto brujanje aviona, graktanje ptica) do dubinski potmule atmosferične muzike (posebno je upečatljiv lajtmotiv sa kristalno visokim tonovima u muzejskim segmentima) – predstavljaju neupitnu prednost ovog vodiča u filmskoj formi u odnosu na njegovo hipotetičko izložbeno raščlanjivanje.
Dvadeset četiri minuta kasnije, naš zamišljeni gledalac ipak ne odlazi put galerije. Kopa po internetskim stratumima, u potrazi za drugim radovima Tijane Petrović. Neki od naslova mu govore da se vrati zemlji (2010), da je krajolik promenjen (2011) i da je najbolje da ostane tu gde je (2013).
