Etnografski i antropološki film od samog se utemeljenja priključuje na informativno-znanstvenu liniju i preobražava u jedan od alata etnologa u bilježenju susreta s drugim kulturama. U početku je služio kao dodatno sredstvo dokumentacije uz punu kontrolu istraživača, da bi se potom osvijestili problemi autoritarnog pristupa i prezentacije tuđe kulture iz vlastite vizure. Jean Rouch je šezdesetih načinio pomak u očekivanju, strukturi i pristupu tematici, koja nije isključivala istraživanje urbanih sredina i naizgled samorazumljive svakodnevice. Na tom bismo tragu, ne u smislu forme, koliko sadržaja kojim nadvladava trivijalnost neposredne zbilje, mogli promatrati kratke dokumentarce Martina Slivke – još jedno od raspoznatljivih imena slovačkog dokumentarizma. Kao i Dušan Hanák, dolazi s FAMU, nakon čega se posvećuje studiju etnologije, da bi konačno spojio oba interesa, a etnografsko i etnološko zanimanje uobličio u artistički razvijene filmove na tragu eksperimenta, u kojem formalni postupci bivaju inherentni dio vizualnog istraživanja, prirodno razvijeni iz odabranih motiva.
Već su prvi filmovi Martina Slivke prepoznati kao estetski promišljeni, dok istovremeno sadrže važne spoznaje o prirodi kulturnih i društvenih fenomena. Slivka se smatra pionirom slovačkog etnografskog, ali i eksperimentalnog filma, a u radu uspostavlja umjetnički produktivne suradnje s muzičarima, piscima i prominentnim figurama kulturnog života vremena. Film “A Man Leaves Us” / “Odchádza človek” (1968) UNESCO je 1995. godine uvrstio u popis “Pamćenje svijeta” (UNESCO Memory of the World Register), podcrtavajući mjesto koje ostvarenje zauzima izvan lokalne kulture.
“A Man Leaves Us” je esejistički film koji neumoljivo podsjeća na “Tijelo” (Zagreb film, 1965.) Ante Babaje, prvenstveno zbog istraživanja rubnih stanja čovjekove egzistencije za koja se jednako vežu tabui, kao i ushićenje, strah ili uzbuđenje, redom snažne emocionalne reakcije. Njihovo prevođenje u filmski jezik, samom činjenicom da čovjek najprimarnije reagira na vizualni podražaj značit će neminovni interes publike, vječno balansiranje između bezinteresnog sviđanja, iracionalnog privlačenja i instinktivnog otpora, posebno kad govorimo o smrti kao ambivalentnom fenomenu oko kojeg se društveni rituali permanentno nadograđuju.
Slivkov film od Babajinog odjeljuje profesionalni interes za razumijevanje i interpretaciju običaja, rada, društvene organizacije i životnog tijeka s uključenim prekidima uzrokovanim izvanrednim događanjima poput smrti, rođenja i ostalih graničnih situacija. To se pak očituje u detaljističkom pristupu ritualu koji se gradi oko smrti i sahrane, posvećenosti oka kamere jednako artefaktima kao i ritualnim pokretima, ekspresiji sudionika i načinima na koji se ispoljavaju socijalne konvencije. Iako su tematizirani bugarski pogrebni običaji, u svojim su varijacijama općespoznatljivi, a osnovna je potka jednostavna i kronološki neprekinuta, pomno raskadriravanje svakog pojedinog momenta, koje podupire promišljena zvučna podloga, daje naslutiti veću ambiciju od pukog istraživačkog interesa samog redatelja/etnologa.
Uvod u film bazira se na sentencama koje se u svojoj univerzalnosti odupiru banalizaciji i lažnoj duhovnosti, opet dovoljno jednostavne da izbjegnu svaki elitizam. U kontekstu snimanja znače odmak od materijalnog, ne bi li potaknule asocijativno traganje za daljnjim referencama, zaključcima, pa i uživljavanje u poetičnost prizora. Ipak, zbog ekspresivne kamere i artefakata sakralne patine, uznemirujuće muzičke podloge kompozitora Ilje Zeljenke, baš kao i tmurne i sablasne atmosfere odra, reflektiraju dozu začudnosti: “Kad sam se rodio prvi zvuk koji sam čuo bio je dakako, plač. Za sve je jednak dolazak i odlazak iz ovoga svijeta.”
Lokalne običaje smjenjuju univerzalni simboli smrti, stoga će prekrivanje zrcala karakteristično za dijelove istočne Europe biti kontrapunktirano slikom sata – u zapadnom imaginariju nedvosmislenim znakom prolaznosti. Konačni je produkt filmski esej na razmeđu simbolizma i materijalizirane slutnje s jedne strane, odnosno dekonstruiranja običajnosti s druge. Pritom neprikrivenu glumu dijela snimanih subjekata, ispoljenu kao iznuđeno žalovanje, nije moguće nedvosmisleno shvatiti niti kao način ukazivanja časti pokojniku, niti rezultat prisustva kamere koji zaziva očekivanu reakciju.
Kamera pomno istražuje zakutke prostora zajednice u kojoj se zatiče, uključena u pogrebnu povorku i pripadne običaje – od obrednih čišćenja do izrade lijesa. Međutim, pomak prema umjetničkom filmu događa se na razini detalja, poznatih predmeta koji se izmještanjem i iskošenim rakursima preobražavaju u obrise snolikih krajolika, u kojem granice realnog i onostranog postaju porozne. Nagli rezovi, muzika koja iz autentičnih napjeva prelazi u eksperimentalne košmare da bi se ustabilila u poetskom smiraju, negiraju propozicije znanstvenog filma čija je svrha puko informativna.
“A Man Leaves Us” obiluje ikoničnim kadrovima, totalima surova krajolika u kojima se odvijaju paralelni pokreti, funkcionirajući ritmički skladno i geometrijski precizno. Narator se javlja sporadično, ali pod utjecajem vizualnosti egzistira u rasponu od egzaltacije do poniranja u eliotovski pustu zemlju. Posljednje putovanje oslonjeno o biblijski simbolizam prigodno završava u pustinji, emanaciji sveprisutne smrti materijalizirane kroz nadgrobne spomenike i samo tijelo filma – posljednjoj prisutnosti. Da bi evocirao ponavljajući životni krug u punini svih njegovih rukavaca, Slivka osnovnu liniju presijeca elementima rada, vječno ponavljajućeg surovog življenja ruralnog područja. Ipak, nužna istraživačka distanca proizašla iz znanstvenog zanimanja onemogućava potpuno uranjanje u sliku i, samim time, nadilaženje romantizacije ili posvemašnjeg pesimizma.
Kamera titra između potpunog uklapanja u zajednicu, nastupajući iz centralne pozicije i izmicanja koje zadržava racionalnost i izbjegava povinovanje osjećaju prolaznosti i melankolije. Nestalnost tog tipa, baš kao smrt i popratna događanja, integralni su dio zajednice, koji se kao takav i prihvaća. Sveprožimajuća se sinestezija preslikava na prirodu, upisujući se u krug rađanja i uništenja, ničeanski shvaćenu nemogućnost probijanja vječnog povratka istog čija ga neminovnost čini jedinim dostupnim stanjem. Tragičnost je u nemogućnosti odmaka, ali to bi nas ionako činilo demonom, čemu se paradoksalno približava jedino čin posredovanja/snimanja.
Filozofski esej koji se nepretenciozno zaokuplja vječnom temom stvaranja i uništavanja, dodatno dobiva na značenju uklopimo li ga u profesionalni interes izražen kroz etnografski film. Pritom odgovara na zahtjeve etnografske perspektive, ali i nudi estetski razvijen doživljaj koji počiva na meditativnosti, hipnotičkoj montaži i pratećoj uznemirujućoj neprizornoj zvukovnoj podlozi. U skladu s tendencijama slovačkog dokumentarizma tog razdoblja, Slivka iskazuje afinitet za portret, nenametljivo bilježenje pokreta i gesti, laganih trzaja, ne bi li iza ritualnih slojeva iznašao autentičnost, onkraj društvenih zahtjeva i prisutne kamere. Nužna je tek strpljivost da se nesvjesni odraz vlastitosti izolira iz uigranog kolektiviteta.
Projekt “Doku-esejistički pejzaži” sufinanciran je sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija.