Iz Locarna za Dokumentarni.net: Nikola Radić
Već naslovom svog prvenca “Jugoslavija, kako je ideologija pokretala naše kolektivno telo” (2013), Marta Popivoda najavila je, eksplicitno ili implicitno, niz odnosa koji će je preokupirati u narednih desetak godina. Telo i ideologija, individualno i kolektivno, mikro- i makroistorijsko, jugoslovenska prošlost i postjugoslovenska sadašnjost.
Kratkometražni “Slet 1988” (2025), koji je svetsku premijeru imao u programu “Pardi di Domani: Concorso Corti d’Autore” Filmskog festivala u Locarnu, sa zavidnom ideološkom, tematskom i formalnom doslednošću nastavlja s promatranjem ovih relacija. Odabrano političko-estetsko čvorište – poslednji jugoslovenski slet, održan 25. maja 1988. – ističe se kao istorijski trenutak bremenit simboličnošću i paradoksima.
“Na mnogo načina unikatna” – kako tvrdi jedna od uvodnih tekstualnih kartica – ova javna manifestacija održana je samo par godina pre početka raspada Jugoslavije, i to bez svoje amblematske štafete, dok su populističke koreografije mesto ustupile umetničkom performansu, tačnije adaptaciji pozorišne predstave “Uros boros”, u produkciji Novosadskog kulturnog centra. Pozivajući se na vodeće progresivne umetnike iz celog sveta, od Pine Bausch do Boba Wilsona, glas spikerke u okviru performansa, koji se može čuti u filmu, proklamovao je težnju ka čistom estetskom iskustvu, oslobođenom od politike. Kako će “Slet 1988” pokazati, događaj je bio sve samo ne pročišćena artistička predstava: arhivski voice-over radijskog ili televizijskog voditelja kasnije će, tobože usputno, otvoriti pregršt gorućih političkih pitanja, među kojima su i odsustvo učesnika iz nekih delova Jugoslavije.
Noseće telo izvedbe jeste balerina i koreografkinja Sonja Vukićević koja, u prozirnoj beloj haljini i s naglašenom scenskom šminkom, okružena stotinama muških i ženskih tela, izvodi tačku nabijenu patosom. Ako je u Popivodinom debiju ideologija pokretala kolektivno telo, ovde je, dakle, individualno telo to koje kao da izaziva ideološka pomeranja i najavljuje eru kada će zajedništvo implodirati u etnonacionalnim podelama. “Slet 1988” ta trvenja propituje suočavanjem arhivskog snimka probe performansa sa savremenim kadrovima snimljenim u novobeogradskim blokovima i na stadionu fudbalskog kluba Partizan – nekadašnjem stadionu JNA, gde su se sletovi redovno održavali.
Dok arhiva počinje igrom baklji, s brojnim telima kao sekundarnim elementima, prvi savremeni snimci prikazuju usamljeno telo – sedamdesetčetvorogodišnju Sonju Vukićević koja se isteže u fiskulturnoj sali. Snimljeno u pretežno srednjekrupnim i krupnim planovima, telo balerine uvodi snimak njene dramatične stadionske izvedbe. Nakon što se, u arhivskom zapisu, na njega superimponiraju televizijske smetnje preuzete sa zapisa kolektivnog tela, vraćamo se na Vukićević u sali, a kasnije i u bazenu. Vrhunac snimka, pa i čitavog filma, svakako je njen odsečni ples na krešendo Ravelovog “Bolera”, dok je, u koncentričnim krugovima okružuju, prvo, muškarci koji kao da joj se klanjaju, zatim i žene koje trče oko pozornice.
Iako nesumnjivo promišljen i zaokružen, “Slet 1988” čini se prekratkim za dublje preispitivanje svih pomenutih odnosa, pa ga treba posmatrati kao tek delić Popivodine dugogodišnje slagalice.
Treći tip materijala – odlomci iz dnevnika beogradske tinejdžerke – najočitije oslikava nerazdvojivost mikro i makroistorijskog. Za razliku od Popivodinih “Pejzaža otpora” (2021), gde su se povremeno pojavljivali u vidu tekstualnih natpisa, odlomci iz dnevnika ovde dopiru iz offa, zvukom koji kao da emulira audio-kasete. Glas tinejdžerke (Divna Manojlović) govori o nekoliko majskih dana uključujući i 25. maj 1988.: o utiscima iz škole, muzici, novobeogradskim blokovima, ali i o televizijskom prenosu sleta koji – zbog njegove avangardne prirode – uopšte ne razume. Zgrožena je usponom Miloševića i srpskog nacionalizma i uplašena za budućnost.
Tokom ovih monologa (po rečima rediteljke, radi se o mešavini postojećih zapisa, prilagođenim za film), preko statičnih kadrova fiskulturne sale i njenog novobeogradskog brutalističkog okruženja, sliku malo-pomalo, putem superimpozicija, nagrizaju gličevi arhivskog snimka performansa. Donekle nalik “Snimku pejzaža bez predistorije”(doplgenger, 2020.), slika se dezintegriše pred našim očima, tehnološkim smetnjama figurirajući istorijska previranja i krhkost sećanja.
Iako nesumnjivo promišljen i zaokružen, “Slet 1988” čini se prekratkim za dublje preispitivanje svih pomenutih odnosa, pa ga treba posmatrati kao tek delić Popivodine dugogodišnje slagalice. Zasebno gledano, vrednost filma leži u umešnoj aproprijaciji arhive, njenom kontrastiranju s izolovanim telom plesačice i bivšim-sadašnjim-prostorima (besprekorna fotografija Ivana Markovića), te veštoj konceptualnoj artikulaciji (i montažnoj egzekuciji: Jelena Maksimović) smetnji u prijemu signala iz bliske prošlosti.
Uprkos indikativnim i faktografskim karticama koje ga oivičavaju, film Marte Popivode ne bavi se istorijom Jugoslavije per se. Radije, esejističko-performativni modus (i) ovde ekran premrežava idejom Jugoslavije, s jedne, i konkretnim, ali nikako većinskim, instancama ili manifestacijama te ideje. U ovom tigrovom skoku u prošlost, Popivodu jednako zanimaju i fis– (φύσις) i –kultura. Međutim, kako svojim radom i ukazuje, socijalističku fiskulturu od ove filmskulpture ipak dele neskrivene smetnje u slici.
